Te Aho Ngārahu: He Putanga Nō Uki

He rauemi tēnei kua tuhia ki te reo Māori hei rauemi taunaki i te paki whakamārama Waiho mā te whakamā e patu

E toru ngā wāhanga matua o te rauemi nei: Waiho mā te whakamā e patu - he tuhinga paki whakamārama, he ataata paki whakamahuki hoki; Waiho mā te whakamā e patu - he puka aratohu ka tautoko i te hōtaka ako. 


I te ākonga e pānui ana i te tuhinga paki, e mātakitaki ana rānei i te ataata 

E rārangi mai ana ētahi ngohe hei hāpai i te wetewete i ngā āhuatanga o te tuhinga paki, o Waiho mā te whakamā e patu. He tauira noa iho ēnei. Mēnā rā he take, māu tonu e raweke kia pai ai tō whakamahi kia hāngai ake ai ki tō hōtaka whakaako.

Ngohe 1: Matapaetia

Kua waihangahia tēnei paki whakamārama hei Hōputu Tuhinga Kawe (PDF) nā reira he mea pānui mā tētahi pūrere matihiko heoi anō, ahakoa tēnei, e mau tonu ana ki ētahi āhuatanga o te hanga pukapuka tonu. He uhi tōna, he mahi toi ōna, he tapanga, he rerenga tuhituhi, he kupu motuhake, he aha atu, he aha atu. Na, ki te tirohia ēnei momo, he aha ki ōu whakaaro te kaupapa o te tuhinga paki whakamārama nei? Matapaetia. 

He aha hoki ngā tongi whenua, ngā pānga ā-whakapapa, ngā kōrero tuku iho tērā pea ka kitea i ngā tuhinga? Nā wai i tito? He paki pohewa rānei, he paki tuku iho rānei, he whenumitanga o ngā momo e rua rānei?

Ngohe 2: Kupu taurite

E rārangi mai ana ētahi kupu me ngā whakamāramatanga e hāngai ana. Ko tāu he kimi i ngā kupu e taurite ana i te tuhinga Waiho mā te whakamā e patu.

Kupu taurite

Ngohe 3: Ngā kīwaha, ngā kupu ā-iwi

E kitea ana i te tuhinga paki ētahi kīwaha me ētahi kupu ā-iwi i whakamahia e te kaitito. Ko tā ngā ākonga he rapu i ngā kīwaha/kupu i te tuhinga paki tonu me te tuhi. Mutu ana te tuhi, me rapu rātou i te/ngā tikanga o aua kīwaha/kupu. Kia kitea te/ngā tikanga me huri rātou ki te ako me te whakamahi i roto i tētahi rerenga kōrero ka hopukina ai mā tētahi pūrere hopu reo, pūrere hopu ataata rānei.

Ngohe 4: Te whakahono i te kupu, te kīwaha rānei ki te tikanga

Kua rārangi mai ētahi kupu hou 10 katoa me ētahi kōwhiringa tikanga mō aua kupu. Ko tā ngā ākonga he tūhono i te kupu hou ki te tikanga tika. 

Ngohe 4: Kupu taurite

Ngohe 5: Te tuku ihotanga

He aha rawa tēnei mea te ‘tuku ihotanga’ ka tahi, he aha hoki ōna hua ki a tātou ka rua?
Uia te ākonga, kohia āna whakautu. Purutia ēnei whakautu kia tirohia anō i te otinga o ngā mahi whakatutuki i tēnei ngohe. 

Ōhia manomano

Kāore e kore kei ia ākonga ōna ake whakaaro mō tēnei mea te ‘tuku ihotanga’, tōna hanga me ōna hua anō hoki. Me mahi ā-rōpū ki te matapaki me te tuhituhi i ngā whakaaro ka puta i tēnā, i tēnā. 

Ataata Uiui

E rārangi mai nei ētahi pātai hei whakautu mā tēnā, mā tēnā e hāngai ana ki te tuku ihotanga. Me whakamahi i tētahi pūrere hopu reo, pūrere hopu ataata rānei ki te hopu i ngā kōrero.

Whakaaro whaiaro

  1. I tō ohinga ake he aha ngā rirohanga i ō mātua, i ō tīpuna e kīia nei he āhuatanga tuku iho ērā?
  2. He aha i kīia ai he āhuatanga tuku iho?
  3. Tēnā, kia whakaaro ake koe ki tō taipakeketanga, ki tō kaumātuatanga ā tōna wā, he aha rawa ngā āhuatanga ka tukuna ihotia e koe ki āu tamariki, ki āu mokopuna? 

I muri i te pānui i te tuhinga paki, i te mātakitaki rānei i te ataata

Matapaki tahi ki ngā ākonga ngā akoranga i hua mai ai i te pukapuka/ataata

He aha ngā akoranga matua ka ako tātou mai i tēnei pukapuka/ataata?
He aha ētahi tikanga Māori kua puta i tēnei pukapuka/ataata? Ki ōu whakaaro e mau tonu ana aua tikanga i ēnei rangi nei? 

Kua whakautua ngā pātai i tuhia e koutou i mua i te pānui/mātakitaki i tēnei pukapuka/ataata? Mēnā āe, he aha ngā whakautu? Mēnā kāore, ki ōu whakaaro, he aha i kore ai?

Te momo tuhinga me ōna āhuatanga

Tautohua ngā āhuatanga matua o te momo tuhinga, arā, o te tuhinga paki whakamārama. Āta kōrerohia ōna wāhanga me te ara ka tuhia ai taua momo. He āhuatanga reo ka noho motuhake ki tēnei momo tuhinga. 

He aha aua āhuatanga reo? He aha te take me whai i aua āhuatanga reo? He whakaahuatanga o roto i te tuhinga, te ataata rānei e kitea ai ngā kare-ā-roto o te kaituhi, ngā kiripuaki, ngā kaituku i ngā kōrero o nehe rānei? 

Tuhia atu ngā āhuatanga ka kitea, ka rangona. He pai tēnei hei hāpai i ngā ākonga ki te whakarite ki te tuhi paki whakamārama.

Te whakahoki mahara ka tuhi ai

Me akiaki i ngā ākonga ki te whakahoki mahara ki ngā āhuatanga i puta i te tuhinga/ataata nā reira i harikoa ai, i pōuri ai, i wehi ai, i aha rānei ai rātou. Me āta whakaaro rātou ki ngā kupu i kitea/rangona, ngā whakaahuatanga ā-tānga, ā-ataata rānei aha atu, aha atu. Mutu ana, me āta tuhi, me āta tā rānei i tā tēnā i mahara ai. He pai tēnei hei arotake i ngā māramatanga i puta me ngā āhuatanga e tika ana kia arohia tonuhia. 

Ngā tohutoro

Goulton, F., Lediard, S., Butts, F., Karatea, M., Te Whāiti, W. (2008). He Kura Tuhituhi me He Manu Taketake: Te Pukapuka Aratohu mā te Kaiako. Te Papa-i-oea: Aronui Limited.

Te Tāhuhu o te Mātauranga (2017). Te Marautanga o Aotearoa. Hangarau. Wellington: Te Pou Taki Kōrero.

Te Tāhuhu o te Mātauranga (2008). Te Marautanga o Aotearoa. Wellington: Te Pou Taki Kōrero.

Ngā hononga tuihono

He Pātaka Kupu - https://hepatakakupu.nz/

Paekupu - http://paekupu.co.nz/

Ngā mahi whakaari a te Māori: He hītori Māori. He hokinga mahara - http://maorihistory.tki.org.nz/mi 

Ngā rauemi

Waiho mā te whakamā e patu

He Manu Tuhituhi

 

 

Te Aho Ngārahu: Waiho mā te whakamā e patu (PDF, 79 KB) 

He Putanga Nō Uki (PDF, 3.1 MB)

He Putanga nō Uki (ataata) 

Tirohia te paetukutuku o Ngāi Tāmanuhiri  

Waiho mā te whakamā e patu

Hei tautoko i te hōtaka ako

Tau kura 5-8, Taumata 4 o Te Marautanga o Aotearoa

He mihi

Kei ngā ringa hāpai i te hoe o te mātauranga, tēnei a Te Aho Ngārahu te mihi atu nei. E tino kore nei te hoe e rangiruatia i a koutou engari ia ka tia tonu, ka tia tonu kia ū pai ai tō tātou waka, te waka o mōhio, o mārama, o matatau, ki uta. Hui e, taiki e! 

Ngāti Awa, tēnei te reo whakamiha te rere atu nei ki tēnā, ki tēnā o koutou i noho hei kaiwhakawaha mō ngā kōrero a ō koutou tīpuna. Mokori anō kia mihia tā koutou i koha mai hei kai mā ngā whatu o te motu whānui ka mutu, te ao. 

Ā kāti, he mea whakarite tēnei puka aratohu hei hāpai i koutou, kaiako mā, ki te whakauru i ngā kōrero kua puta i Te Aho Ngārahu ki ā koutou hōtaka ako. Ka kitea i konei te whakatairangatanga o te paki Waiho mā te whakamā e patu me āna kōrero taunaki i te ako. Ko te whāinga ia kia whakamahia tahitia tēnei rauemi ki te pukapuka me te ataata hoki o Waiho mā te whakamā e patu kia tūturu ai te mōhio, kia mārama ake ai ngā kōrero onamata, kia matatau ai te ākonga ki ngā āhuatanga huhua o roto. Me whakamīharo hoki tātou ki tō tātou whai wāhi ki ngā āhuatanga reo, ngā hītori, me ngā kōrero ā-iwi o Ngāti Awa.

Te Marautanga o Aotearoa 

E rārangi mai nei ētahi hononga hāngai ki Te Marautanga o Aotearoa hei hāpai i ngā mahi ako me tēnei tuhinga paki. Mā te pouako tonu e whiriwhiri ko ēhea Wāhanga Ako me ōna whāinga paetae e whai take ana ki ngā whakaakoranga ka whakahaerehia.

Ngā hononga ki ngā Wāhanga Ako

Ngā hononga ki ngā Wāhanga Ako

Te Momo Tuhinga

I te kohinga He Manu Tuhituhi, tētahi rauemi hāpai i te tuhituhi kōrero, ka kīia a Waiho mā te whakamā e patu he Tuhinga Paki Whakamārama i te taumata o He Manu Taketake. Ki te hiahia rānei te pouako ki te torotoro haere i te kohinga katoa, ka āhei te pēnā i te paetukutuku e hono nei - He Manu Tuhituhi (PDF).

He ngohe

E rārangi mai ana i konei ētahi ngohe e hāngai ana ki te tuhinga paki Waiho mā te whakamā e patu ka taea e te pouako te whakamahi i roto i tana hōtaka ako. Ka taea anō e te pouako te rāwekeweke i ēnei whakaaro kia hāngai ake ki ngā whāinga ako me ngā hiahia o ngā ākonga. 

I mua i te pānui i te tuhinga paki, i te mātakitaki rānei i te ataata

Te whakataki i te paki whakamārama

  • He aha ki a koutou te wāhi ki ngā tohunga i ēnei rangi nei?  He aha ā rātou mahi? Nā wai te whakatau, nā te aha rānei i kīia ai he tohunga te tangata?
  • Ohia manomanotia tō rātou mōhio ki ngā tongi whenua o Ngāti Awa ka whakatairangatia i te tuhinga paki.
  • Whakamāramatia atu te anga o te tuhinga paki whakamārama me ōna āhuatanga katoa nā reira e kīia ai he paki whakamārama tuku iho, he paki whakamārama pohewa rānei. Pātai atu ko tēhea te momo o tēnei tuhinga paki, o Waiho mā te whakamā e patu ki ō rātou whakaaro.
  • Whakamāramatia atu ētahi āhuatanga reo o te tuhinga paki, ā, whakaaturia ētahi tauira o ēnei āhuatanga ki a rātou. Hei tauira: Te reo tohu wāmua, te reo raupapa, te whakawhiti kōrero, te reo whakaahua, te reo tūhono i te take me te pānga, te kīwaha.
  • Tirohia hoki ētahi o ngā kupu me ngā whakatakotoranga kupu o Ngāti Awa ka kitea i te tuhinga paki. Hei tauira: mōho, kāenga. 

 

 

Tēnā koutou, tēnā tātou.


Ngā ihirangi

  1. He kupu whakataki
  2. He kōrero whakamahuki
  3. Te Marautanga o Aotearoa
    - Ngā hononga ki ngā Wāhanga Ako
    - Hei rauemi tautoko
  4. Te Momo Tuhinga
  5. He ngohe
  6. I mua i te pānui i te tuhinga paki, i te mātakitaki rā nei i te ataata
    - Te whakataki i te paki whakamārama
  7. I te ākonga e pānui ana i te tuhinga paki, e mātakitaki ana rānei i te ataata
    - Ngohe 1: Matapaetia
    - Ngohe 2: Kupu taurite
    - Ngohe 3: Ngā kīwaha, ngā kupu ā-iwi
    - Ngohe 4: Te whakahono i te kupu, te kīwaha rānei ki te tikanga
    - Ngohe 5: Te tuku ihotanga
    - Ngohe 6: Te hinu kōkōwai, te whakairoiro kaokao
  8. I muri i te pānui i te tuhinga paki, i te mātakitaki rānei i te ataata
    - Matapaki tahi ki ngā ākonga ngā akoranga i hua mai ai i te pukapuka/ataata
    - Te momo tuhinga me ōna āhuatanga
    - Te whakahoki mahara ka tuhi ai
  9. Ngā tohutoro
  10. Ngā hononga tuihono
  11. Ngā rauemi
  12. Kuputaka

He kupu whakataki

He rauemi tēnei kua tuhia ki te reo Māori hei rauemi taunaki i te paki whakamārama Waiho mā te whakamā e patu

E toru ngā wāhanga matua o te rauemi nei: Waiho mā te whakamā e patu - he tuhinga paki whakamārama, he ataata paki whakamahuki hoki; Waiho mā te whakamā e patu - he puka aratohu ka tautoko i te hōtaka ako. 

Hei tā te puka aratohu nei he tautoko i ngā mahi ā te pouako ki te whakatairanga, te whakamahere, te whakaako, me te aromatawai hoki i te tuhinga paki Waiho mā te whakamā e patu me ōna āhuatanga huhua. 

Ka kitea i te pukapuka nei ngā āhuatanga e rārangi mai ana ki raro iho nei:

  • ngā hononga ki Te Marautanga o Aotearoa
  • te/ngā ara whakahāngai i ngā kōrero o te putanga nei ki tā te kura hōtaka ako
  • te/ngā ara whakawhānui i ngā horopaki me ngā whakamahinga o tēnei putanga mā te whakatauira i ngā momo ngohe ako
  • te/ngā ara tīpako i ngā pūkenga me te mātauranga e arotahitia ana me te tautohu i ngā rautaki ako hei whāngai i ēnei āhuatanga ki te ākonga. 

He kōrero whakamahuki mō Waiho mā te whakamā e patu

He kōrero tēnei mō Te Tahi-o-te-rangi. He mea tuhi ēnei kōrero e Agnes McFarland. Kei raro iho nei, ko te Tau o Mātaatua, ā, ki konei kitea ai te kāwai whakapapa o te tipuna nei me ōna hononga ki ngā iwi o Ngāti Awa me Ngāi Tūhoe. 

Ko wai rā, ko wai rā

Te tangata tūtū tauā

Kare koa ko Hau,

Ko Nuiho,

Ko Nuake,

Ko Manu,

Ko Weka,

Ko Te Tahi-o-te-rangi

Tēnei te maro ka hurua,

Huruhuru nui nō Manu, nō Weka

Ka tū tāpori atu, ka tū tāpori mai

Wero noa, wero noa ngā rākau whakaiaia

Nā ngā tīpuna i tikina ki rāwāhi

Hai hōmai mō taku waka mō Waimihia

Te Mātā o ngā rākau a Tūkariri

Te Mātā o ngā rākau a Tūkaniwhā

Te Mātā o ngā rākau a Tūkaitauā

Whano, whano,

Haramai te toki

Haumi e

Ui e! Tāiki e!

E mihi tonu ana ki a Ngāti Awa me ōna pūkenga nā rātou i whai wāhi ai tātou ki te reo o te takiwā, ki tēnei kōrero me ōna hītori anō hoki.