Nō tuaukiuki rā anō, nō te orokohanga mai o te ao, ka kitea te tuku ihotanga o te whakapapa, o ngā kōrero pūrākau, o te tapu, ki ngā whakapaparanga haere ake nei, haere ake nei.
Nō tuaukiuki rā anō, nō te orokohanga mai o te ao, ka kitea te tuku ihotanga o te whakapapa, o ngā kōrero pūrākau, o te tapu, ki ngā whakapaparanga haere ake nei, haere ake nei. Ka noho ngā kōrero puipuiaki nei ki ngā tohunga, ki ngā ariki mā rātou anō e tautohu i te hunga e tika ana hei pupuru i ngā mātauranga tapu o te iwi. He mea nui te tuku i ā tātou kōrero hei whāwhātanga mā ngā uri whakaheke, e ora ai ā tātou hītori mō ngā reanga e tupu mai ana. Ki te kore e tuku, ka mahue i tētahi hunga, i tētahi whakatupuranga ngā tino mātauranga rongomaiwhiti hei ārahi i a rātou i roto i te ao huri nei. Ki te kōrerohia ā tātou pūrākau tuku iho, ka rongo i te wairua me te mauri o ngā mātua tūpuna, waihoki ka ora ngā mātauranga ā ake tonu atu.
Ko tētahi o ngā mātanga pupuru mātauranga o Te Waipounamu ko Teone Taare Tikao. I whānau mai te rangatira nei i te takiwā o te tau 1850. E whakapapa ana ki ngā hapū huhua o Ngāi Tahu, otirā ki a Ngāti Irakehu rāua ko Ngāi Tuahuriri. Ka tohua ia e tōna matua kia ako i ngā tohunga rongonui o Ngāi Tahu iwi, a Koroko rāua ko Tuauau mō te ngahuru tau.
Ko ngā mātauranga i whakatōkia ki roto i a ia ka noho hei mātāpuna kōrero mō te makiu uri o Ngāi Tahu iwi, o te ao Māori whānui tonu. He kaha nō Tikao ki te āta matapaki hītori, ngā tikanga, ngā kōrero pūrākau ki ngā tumu kōrero Pākehā, whāia ka whakarauemi mai i ngā matapakinga ki ngā pukapuka hei toro mā tēnā, mā tēnā e rapu ana i ā Ngāi Tahu kōrero tuku iho. E rongonui ana tana pukapuka haurongo, a Tikao Talks hei puna mātauranga, manohi anō, ko te pukapuka nei tētahi ara e tukua iho ai te hītori o te iwi ki ngā uri whakatupu.
Nō ngā tau tata nei ko ngā titonga mā ngā kapa haka hei waka tuku iho i ngā kōrero a te iwi. E ora ai te reo me te hītori i te waiata i te ao kapa haka. Ko te tuku ā-waha atu tētahi o ngā tino pūnaha tuku mātauranga a te Māori i ngā tau o mua. Ki te tuku ā-waiata atu, ā-mōteatea atu, ā-haka atu rānei ka tino mau ai te hōhonutanga o ngā kōrero i a taringa areare. Ko te rangi o ngā waiata, ko te ia o ngā haka ka kawe i ngā whakaaro, ka tere mau i te kaiwaiata, i te kaihaka ngā kōrero hōhonu me te kore noa i āta mōhio ka pērā. Ka ākona te hītori me te kore noa i uaua, ā, ko te mātauranga Māori ka ora ki roto i te waiatatanga o ngā waiata.
I te tau 2013, ka whakatūria mai tētahi kapa haka i Ōtautahi, ko Te Pao a Tahu. Ko te tāhuhu o te rōpū nei ko te Ngāi Tahutanga i roto i ngā mahi kapa haka. Ko te reo, ko ngā tikanga, ko te mita ake o te kapa nei he Ngāi Tahu. He kapa e pūmau ana ki ngā kōrero tuku iho a ō rātou mātua tūpuna, ā, e kitea whānuihia ana tēnei i ā rātou waiata. I ā rātou titonga waiata ka kapohia ngā kōrero o mua, pēnei i ngā kōrero a Tikao e whai iho nei hei kaupapa waiata mā rātou.
KAI A TE PŌ TE AO MĀRAMA
Kai a te pō te tīmataka mai o te waiatataka mai o te atua
Nā te pō, ko te ao
Nā te ao, ko te ao mārama
Nā te ao mārama, ko te ao tūroa
Nā te ao tūroa, ko te kore tē whiwhia
Nā Te Kore tē whiwhia, ko te kore tē rāwea
Nā te kore tē rāwea, ko te kore tē tāmaua
Nā te kore tē tāmaua, ko te kore matua
Nā te kore matua, ko te Mākū uuu
Nā te mākū, ka noho i a Mahoranuiātea
Ka puta ki waho ko Raki ki ruka
Ka noho a Raki i a Pokohāruatepō
Ka puta ki waho ko Aoraki e tū mai nei
Aoraki Matatū
Kai a te pō te ao mārama!
Ko te waiata nei he mea whakaatu i tā Ngāi Tahu titiro ki te orokohanga mai o te ao. I titoa tēnei hei kapo i ngā whakapapa mai i a Aoraki ki ō rātou atua. I tēnei tauira ka kitea te whakatinanatanga o te tuku ihotanga o te hītori mā te waiata. He hōhonu, he tawhito te takinga whakapapa nei engari, i whakamahia mai ngā kupu nei kia ora te hītori o te iwi.
He toi mātauranga, he mana tangata
Mā te whakaaro nui e hanga te whare
Mā te mātauranga e whakaū
(Te Marautanga o Aotearoa, wh. 13)
