Whakaahua: Redmayne, Thomas 1880s-1890s. Tirohia te pānui whaimana mō tēnei whakaahua
I pupū ake te riri i waenganui i a Te Rangitāke rāua ko Te Teira Mānuka, tētahi rangatira teina o te iwi, ki te Kāwana o taua wā, ki a Thomas Gore Browne, ki te hoko i te whenua ki Pekapeka. Koia tonu te whenua noho o Te Rangitāke me ōna uri. Ahakoa kua mōhio a Te Teira me te Kāwana e kore a Te Rangitāke me tana iwi e whakaae, ka hokona tonutia atu e Te Teira.
I te tau 1859, ka tīmatahia te rūritanga o te whenua ki Pekapeka. Nā konei i tīmata ai ngā tukitukinga. Nā Governor Browne a Te Rangitāke i whakatūpato me te kī atu, mehemea ka noho tonu rātou ko tana iwi ki te takiwā o Pekapeka, ka tutū ai te puehu.
I tētahi pō, i waenganui i te 15 me te 16 o Māehe, i te tau 1860, i whakatūria e Te Rangitāke mā tētahi pā e kīia nei ko Te Kōhia hei waonga mō rātou i ngā hōia a te Karauna. Ao ake te rā, ka whakaeke ngā hōia e arahina ana e Major Lieutenant Charles Gold ki runga, ki te kauhanga o te riri, ki waho tonu o te pā o Te Kōhia. Rere ana ngā matā o ngā pū a te Pākehā, pahū ana ngā pūrepo. Ka whakahokia te waiwaipū a te Māori, ā, ka tīmata te pakanga tuatahi o Taranaki ki te Raki. Pēnei tonu a Browne rāua ko Gold ka hinga noa a Te Kōhia engari, tērā pōhēhē tērā.
Whākurua ai te pā mō te roanga atu o te rā. Nāwai rā, ka nekehia ngā pūrepo ki mua rawa, kia tata rā anō ki te pā.
Ka hiki te kohu, ka mārama te kitea kua whakarērea kētia te pā e te iwi kāinga. Ka uru rawa ake te Pākehā ki te pā, ka kitea kua mahue noa mai he kurī, he haki, me tētahi haona. Kāore tētahi Māori i hinga i te pū.
Kāore e roa, ka kitea e te Pākehā te take i tū kaha ai te Māori me tō rātou pā tūwatawata. He pērā tōna hanga i te pū ‘L’. Koirā i uaua ai te karapoti i te pā kei pūhia e te Māori. He rua, he maioro keri, ā, ka taupokingia hoki te pā ki te rākau me te uku hei whakamaru i te Māori. He nui ōna pātūtū i hangaia ki te rākau nunui, ki te harakeke, ki te aha atu, hei aukati i ngā pūrepo me ngā pū itiiti. He māmā noa iho te puhi i te hoariri mā ngā āputa whāiti o ēnei momo pātūtū. Koinei ētahi o ngā momo rautaki pakanga i whakamahia ai e te Māori kia noho haumaru ai rātou. Kāore e kore i mārama ki a rātou te hanga o tēnei momo pā i ngā rangona kōrero mō ngā pakanga i tū i Te Tai Tokerau.
Tirohia Te Ara: Ngā Pakanga i te Tai Tokerau, tau 1845-46
Nō muri i te whakaekenga o te pā, ka uru atu ngā iwi o Taranaki whānui ki ngā pakanga, ki te tautoko i a Te Rangitāke mā. Neke atu i te kotahi tau rātou e whawhai ana. Mutu ana, ka āhua tau ngā pakanga ki Taranaki, heoi anō, ka ara ake anō te riri me te kawe i ngā take o te riri i ngā tau o muri atu. Ehara i te mea ka kapi i ngā pakanga ngā whāinga o te kāwanatanga kia riro i a rātou ngā whenua o te Māori. I te mutunga iho, ka murua katoatia ngā whenua o Te Āti Awa nui tonu e noho ana ki Taranaki, i raro i te ture ‘The New Zealand Settlements Act 1863 ’ me te ture ‘Suppression of Rebellion Act 1863’. Ahakoa te kotahi rau rima tekau neke atu tau kua hori, e whāia tonutia nei e ngā uri o Te Āti Awa, ā mohoa noa nei, kia ea ai ngā mamae i te rironga atu o ō rātou whenua.
Kupu taka
haona – horn
kauhanga o te riri – battlefield
maioro keri - trench
pēnei tonu – to think mistakenly
pūrepo – canon
rua kirikiri - bunker
rūritanga – survey
waiwaipū – volley of gunfire
waonga – means of defence
whākuru(-a) – to bombard
Nō te tau 1841 ka parawhenuameatia ngā takiwā o Waitara, o Ngāmotu i Te Tai Hau-ā-Uru e ngā tāngata Pākehā i tatū mai ki Aotearoa me te Kamupene o Aotearoa (The New Zealand Company). Ko tā rātou he haere i te motu me te hoko whenua mā ngā kaiwhakanoho whenua Pākehā engari, i ētahi wāhi, ka tinihangatia te Māori kia riro i a rātou ngā whenua. Ko Wiremu Kingi Te Rangitāke tētahi rangatira ariki nō roto o te iwi o Te Āti Awa me ōna karanga hapū. He tama ia nā Te Reretāwhangawhanga rāua ko Te Kehu. Ko ia hoki tētahi o ngā rangatira kāore i whakaae ki ngā mahi hoko whenua ki ngā Pākehā. I ngā tau o mua he kaitautoko a Te Rangitāke i te kāwanatanga engari, i te rongotanga ōna e tautokohia ana te Kamupene rā e te kāwanatanga ki te hoko whenua i tōna whenua tupu, i Waitara, ka rerekē ōna whakaaro.
I whakahē ia i te hokonga o te whenua i Waitara, te whenua e kīia nei ko Pekapeka. I ū hoki ia ki tā tōna pāpā kī taurangi kia kaua rawa e tuku i ngā whenua o Waitara. I tautokohia ia e te tini me te mano o Te Āti Awa, heoi anō, he tokoiti anō i hiahia ki te hoko atu i ō rātou whenua. Ka pēnā, ā, ko te whawhai a te Māori ki te Māori te hua.
