He tangohanga ēnei mai i ngā pukapuka Kā Roimata – Wāhaka 1 me 2, nā Hana O’Regan i tuhi.
I whakaputaina ēnei i te tau 2008 mō te Tāhuhu o te Mātauranga e Hana Limited.
Ko kā iwi o Kaikōura kā tuatahi ki te roko i te kaha o te riri. I whakakaromia kā kāika o Takahaka me Ōmihi.
Ko te take i tau ai te whakaaro o Te Rauparaha ki te whawhai ki a Kāi Tahu, ko tā Kāi Tahu manaaki i tētahi o ō rātou whanauka i tana omataka atu i Te Ika-a-Māui. He mahi poapoa āna i tētahi o kā wāhine o Te Rangihaeata, rakatira o Ngāti Toa Rangatira, ā, he whanauka tata hoki ki a Te Rauparaha. Ko Kekereku te ikoa o te tāne rā. I tōna taeka atu ki roto o Kāti Kurī, i tuku kīmōkai atu tētahi o te kāika ki Te Rauparaha, i ruka anō i tana kākau riri i te patuka o ōna whanauka o Rangitāne i te rika o Te Rauparaha me Ngāti Toa Rangatira. Ko Rerewaka tērā takata.
Na, i te rokotaka atu a Te Rauparaha ki aua kīmōkai, i whai take ia ki te tuku i tana rahi ki Te Waipounamu, ki te whakakaro i a rātou. Ahakoa nō iwi kē a Kekereku me kā honoka o Rerewaka ki Rangitāne, ko Kāi Tahu te papa o tō Te Rauparaha riri.
Na, ka pērā anō te ao Māori i aua wā, ki wētahi he kaha ake te wero o te kupu i tērā o te huata! E kīia ana te kōrero, “He tao rākau e taea te karo, he tao kupu tē taea te karo.”
Nō te taeka atu o te kahupapa waka nui o Te Rauparaha ki waho atu o te Tai-o-Marokura, i pōhēhē te iwi i te hara mai i te rokomau. Nā reira i taki haere rātou ki te tāhuna, ki te pōwhiri atu ki te manuhiri. I mau ohorere te iwi i te rereka o kā matā mai i kā pū a Ngāti Toa Rangatira. Koirā te wā tuatahi i kite atu rātou i tētahi taua e mau pū ana, ā, he parekura te mutuka. Ko te huka kāore i patua, i mauheretia. I aru atu a Te Rauparaha mā ki Te Tai-o-Mahaanui, ki te tino pā o Te Maiharanui, arā ki Kaiapohia.
Tau rawa atu rātou ki Kaiapohia, kāore tou te roko mō te hikaka o Kāti Kurī i Kaikōura i tae atu. Nā reira i tuku atu a Kāi Tūahuriri i te reo pōwhiri ki kā manuhiri i ruka anō i te pōhēhē, ko te mahi hokohoko tā rātou i whai ai.
Nāwai, nāwai i pōkaikaha haere ētahi o te haukāika i te āhua o tā Ngāti Toa Rangatira noho. Kātahi ka kitea tētahi tokorua o Toa e ētahi o te haukāika, e keri ana i te rua tūpāpaku o tētahi o kā hākui o Te Maiharanui, hai kai mā Ngāti Toa. I te mōhio pū a Kāi Tūahuriri, ehara tērā i te mahi a te manuhiri. He tikaka kē anō tērā, ā, me utu, ka tika.
Kāore a Te Rauparaha i tomo atu ki roto i te pā ki te hokohoko i te ata, ko Te Pēhi mā kē i haere. I noho rātou ki te hoko pounamu, ekari kāore a Te Pēhi i te rata atu ki kā whakatau a tētahi o kā kaihoko, nā reira i tīmata ki te tohetohe. Nā te āhua tūtakarerewa o Kāi Tūahuriri, kāore rātou mō te pupuri i te wehi me te riri i roto i a rātou mō kā kupu whakaiti a Te Pēhi, ā, i whakatauria e wētahi kia tukua te hūneinei kia rere.
Ko Pōkaitara te ika i te ati. I hika ia i te patu a Rokotara. He tokoono anō i hika i a Takata Hara, tētahi rakatira o Kāi Tahu. I te kiteka atu o Te Rauparaha mā i te pakaka i te haere ki roto i te pā, i whakatika wawe rātou ki te hoki whakateraki. I te taeka atu ki Otemakura, ko kā mauhere o taua kāika te papa o tō Te Rauparaha riri. I tōia rātou ki te taha moana, ka patua i reira ki kā rākau o Ngāti Toa Rangatira, ā, i waiho ō rātou tinana hai motumotu tōroa e whakaterea ai te waka ki te wai.
I hoki atu a Ngāti Toa ki Kapiti me ētahi o kā mauhere, ki reira whakarite mai ai i tā rātou mahere hai kaki i ō rātou mate i Kaiapohia.
Nō Ngāti Toa Rangatira te mana kei te rohe o Kapiti
Nō Kāi Tahu te mana i te nuinga o ngā rohe o Te Waipounamu.
Nō Ngāti Toa Rangatira me Ngāti Raukawa a Te Rauparaha, nā reira he uri ia nā Hoturoa o te waka o Tainui. I ara ake ia ki tōna tūnga rangatira i tōna hikareia i te kauhanga riri me ōna pūkenga i roto i ngā take ā-iwi.
Ko Kāti Rakiamoa tōna hapū, ā, i whānau mai ia i Kā Pākihi-whakatekateka-o-Waitaha i te ngahurutanga whakamutunga o te rau tau 18. Nō te ngahurutanga tuarua o te rautau 19, ko Te Maiharanui te ariki o Kāi Tahu ki te raki.
He rongonui tōna pā nui ki Kaiapohia. E ai ki ngā kōrero, nā tana mana anō te kai i poi ai ki taua pā mai i ngā kāinga whānui o Te Waipounamu.
I whānau mai a Te Pēhi i Kāwhia i te ngahurutanga whakamutunga o te rautau 18. Nō Ngāti Mutunga o roto o Taranaki, me Ngāti Toa Rangatira a Te Pēhi. He mea whakatipu a ia hei rangatira o tōna wā.
Ka tau a Kāpene Kuki me tōna waka ko te Endeavour ki Meretoto/Ship Cove i Tōtaranui/Queen Charlotte Sound.
I tēnei ngahurutanga tau i tīmata te tūhonotanga o te tangata pora me te Māori – i runga anō i te mahi hokohoko me te moetanga o ngā wāhine o Kāi Tahu i ngā kaipatu kekeno o Ūropi me Amerika.
I tēnei ngahurutanga tau i piki ake ngā tūhonotanga i waenganui i a Kāi Tahu me te tangata pora nō te tīmatanga o te mahi patu wēra me te mahi hoko harakeke. Ko Kaikōura tētahi o ngā tino kāinga mō ngā huanga o te hokohoko i ēnei momo rawa.
Te Heke Mai i Raro –
I heke mai a Ngāti Toa Rangatira i Kāwhia ki te rohe o Kapiti.
I tau atu ai a Te Rauparaha ki kā tai o Te Waipounamu i te kahuru tau tuatoru o te rautau 19.
I te tau 1824 i riro i a Ngāti Toa Rangatira te motu o Kapiti, ā, i whakatūturutia tō rātou noho ki te toka o Te Ika-a-Māui. He tino kāika a Kapiti. He matomato tou te tipu o te harakeke kei kā repo o te Horowhenua hai hua hokohoko, he rahi kā māra kai hai whākai i te iwi, ā, ko te āhua tou o te whenua he wawaoka anō mō rātou.
Nā te hokoka atu o te harakeke, i whai pūtea a Ngāti Toa Rangatira ki te hoko i kā pū. Nā tērā i kaha kē ake ai te mana o Ngāti Toa Rangatira me Te Rauparaha. Heoi anō, kāore i kata te hiahia i reira. Nāwai rā, i huri ōna whakaaro ki te toka, ki Te Moana-o-Raukawakawa me Te Waipounamu. Ko te mana whakahaere o te whakarato pounamu tētahi o āna take nui, me te mōhio hoki, kāore anō te nuika o Te Waipounamu kia whiwhi pū.
I te tau 1827, i whakawhiti a Te Rauparaha mā ki Te Waipounamu, ki Te Wairau, ki reira whakahoro ai kā pā o Rangitāne. Tokomaha i hika, ā, koirā te tīmataka o tētahi kahuru tau e pakaka ana rātou ki kā iwi o Te Waipounamu. I te tau whai i muri mai i hika kā whenua o Te Ara-a-Paoa i āna uku o Te Ātiawa ka tahi, ka rua ko Kāti Kuia i Hikapu, ka toru, ko Kaikōura.
