Ko ngā āhuatanga i kōrerohia i raro nā ka puta mai i te rua tau nō muri i te pakanga ki Kaiapoi. Ko te ngaki i te mate me te nako kia whai mana ai rātou huri noa i Te Waipounamu, te whakaoreoretanga o Ngāti Toa Rangatira ki te tuki.
He tangohanga ēnei mai i ngā pukapuka Kā Roimata 1 me 2, nā Hana O’Regan i tuhi. I whakaputaina i te tau 2008 mō Te Tāhuhu o te Mātauranga e Hana Limited.
Ko tā Te Rauparaha kupu mutuka ki Te Maiharanui i mua i tana weheka i te waka, he tāwai mō Kā Roimata me ōna whakaaro ki a ia i tana hokika mai. Kātahi ia ka huri ki te whakaeke i te kāika o Takapuneke. I urupatua te kāika e kā toa o Ngāti Toa Rangatira. I pūkei tou kā tūpāpaku ki te taha o kā umu e whakaritea ana e te hoariri.
Tau ana te pō, i roko atu kā ihu o kā mauhere i ō rātou whanauka e tunua ana i te pā. I mōhio hoki kā mātua o Kā Roimata koirā pea te mutuka mō rātou, tētahi mutuka kino ake rānei. Kāore a Te Maiharanui i whakaae ki te tuku atu i tana tamāhine ki roto i kā rika o Te Rauparaha me tāna e hiahia ai. Koia rā te puhi o te iwi, te ariki tapairu, nō ōna kāwai rakatira o Kāi Tahu. Koia hoki rā tana tamāhine, te kuku o tana manawa. Mēnā i riro ia i a Te Rauparaha, ko wai ka hua, ko wai ka tohu?
E piri ana te noho a Te Maiharanui rātou ko Te Whē, ko Kā Roimata. E awhi ana tētahi i tētahi, i reira rātou e poroporoaki ana ki a rātou anō i te rereka o roimata, o hupe, o mihi, o maioha, o taki.
I te hikaka o te tinana o Kā Roimata ki te papa, i kau kino ana te mae i kā poho o te iwi e herea ana ki tōna taha. I tuku atu a Te Maiharanui i te tūpāpaku o tana tāmahine ki waho mai i te kōwhao o te waka, ā, i tukuna ihotia ki kā wai o Akaroa.
I whakahokia te arikinui o Kāi Tahu me kā mauhere ki Kapiti, kātahi ka haria atu ki Ōtaki. I reira ka tukua a Te Maiharanui ki kā rika o Te Rakihaeata me ētahi pouaru o kā toa i patua e Kāi Tahu i tērā tau. Nā rātou ia i whakamamae. E ai ki ētahi kōrero, e toru wiki rā anō te roa o te whakamamae kia mate rawa te ariki rā. Ekari ki ētahi atu, e toru rā kē te roa. Ahakoa tērā, ko tētahi kōrero kāore i tautohea, ko te kaha o Te Maiharanui ki te mate i te mate rakatira ki te mutuka rā anō. Ahakoa ā rātou whiu, ahakoa ā rātou mahi, kāore hoki a Te Maiharanui i umere, i taki, i hamumu i te mamae, ā, mate noa atu.
Nā i ahatia tana wahine, a Te Whē? E ai ki ētahi kōrero i rere atu ia i te waka i mua i te putaka i te whaka o Akaroa. Ki ētahi i ora ia, ā, i haere ki Ōtākou noho ai. Ki ētahi atu kāore ia i tae ora atu ki uta ekari kē ia i toremi i kā wai o Akaroa.
Nō Ngāti Toa Rangatira te mana i te rohe o Kapiti.
Nō Kāi Tahu te mana i te nuinga o ngā rohe o Te Waipounamu.
Nō Ngāti Toa Rangatira me Ngāti Raukawa a Te Rauparaha, nā reira he uri ia nā Hoturoa o te waka o Tainui. I ara ake ia ki tōna tūnga rangatira i tōna hikareia i te kauhanga riri me ōna pūkenga i roto i ngā take ā-iwi.
Ko Kāti Rakiamoa tōna hapū, ā, i whānau mai ia i Kā Pākihi-whakatekateka-o-Waitaha i te ngahurutanga whakamutunga o te rau tau 18. Nō te ngahurutanga tuarua o te rautau 19, ko Te Maiharanui te ariki o Kāi Tahu ki te raki.
He rongonui tōna pā nui ki Kaiapoi. E ai ki ngā kōrero, nā tōna mana anō te kai i poi ai ki taua pā mai i ngā kāinga whānui o Te Waipounamu.
Ko te wahine a Te Maiharanui me te whaea o tā rāua tamāhine a Kā Roimata.
Ko te tamāhine a Te Maiharanui rāua ko Te Whē, 12 ōna tau noa iho i te wā i mauheretia ai.
I tere a Kāpene John Stewart nō Southdown i Sussex, i Ingarangi i Poihākena ki Kapiti i te marama o Hereturikōkā 1830. I reira i oti he whakaritenga i waenga i a Kāpene Stewart me Te Rauparaha – hei utunga mō te kawe i a Te Rauparaha mā ki Akaroa, ka utaina tōna kaipuke ki te harakeke kia kī rā anō.
Ka tau a Kāpene Kuki me tōna waka ko te Endeavour ki Meretoto/Ship Cove i Tōtaranui/Queen Charlotte Sound.
I tēnei ngahurutanga tau i tīmata te tūhonotanga o te tangata pora me te Māori – i runga anō i te mahi hokohoko me te moetanga o ngā wāhine o Kāi Tahu i ngā kaipatu kekeno o Ūropi me Amerika.
Te Heke Mai i Raro – 1820–1822 – I heke mai a Ngāti Toa Rangatira i Kāwhia ki te rohe o Kapiti.
I tēnei ngahurutanga tau i piki ake ngā tūhonotanga i waenganui i a Kāi Tahu me te takata pora nō te tīmatanga o te mahi patu wēra me te mahi hoko harakeke. Ko Kaikōura tētahi o ngā tino kāinga mō ngā huanga o te hokohoko i ēnei momo rawa.
I tēnei ngahurutanga tau hoki ka tīmata ngā iwi ki te mau pū. I wawe te mōhio o Ngāti Toa ki te hua o te mau pū ki ngā kawe ā-riri.
Ka huaki a Ngāti Toa i a Kāti Kurī, he hapū o Kāi Tahu, i Kaikōura. I oraiti anake ērā kua pahiko atu ki ngā puke. Ka mōhiotia te pakanga hei Niho Makā.
I tūpono atu a Te Rauparaha ki tētahi tikaka ki te whakatinana i ōna whāika mō Te Waipounamu, i te taeka atu o tētahi kaipuke ki Kapiti i raro i te mana whakahaere o Kāpene Stewart. Ko Irihāpeti te waka, ko te hokohoko harakeke tā rātou kaupapa.
I whakaritea e Te Rauparaha kia haria atu rātou ko tana ope taua e Kāpene Stewart ki Te Waipounamu kia pakaka atu rātou ki kā iwi o reira. I te hokika atu ki Kapiti, ka riro i a Stewart tētahi utaka nui o te harakeke. I rata atu a Stewart ki te whakaaro puaki a Te Rauparaha, nā reira i whakatika rātou ki te haere.
E toru rā te roa o tā rātou rere atu mā ruka kaipuke. Tae rawa atu ki te whaka o Akaroa, i whakapeke a Ngāti Toa Rangatira i raro i te papatakahi o te waka. Ko tā Kāpene Stewart mahi ko te tuku i te reo pōwhiri ki te ariki o Kāi Tahu, ki a Te Maiharanui, ki te eke mai i tana waka hokohoko ai.
He mea pai tēnei ki a Kāi Tahu i ruka i tō rātou hiahia ki te hoko pū me kā matā, hai wawaoka mō rātou mō te hokika mai o Ngāti Toa Rangatira. Nā reira hīkaka katoa rātou ki te hui tahi ki a Kāpene Stewart. Ko te mate rā, kāore a Te Maiharanui i Akaroa i taua wā, ekari ia i wāhi kē e whakarite ana i ana huaka harakeke mō te hoko.
E toru rā te roa kia hoki atu ai a Te Maiharanui me tana whānau ki Akaroa. I tō rātou taeka atu, i whakarite rātou ko tōna hoa wahine a Te Whē, me tā rāua tamāhine a Kā Roimata, ki te haere atu ki te kaipuke e tau ana ki waho atu i te ākau o te whaka o Akaroa, ki te eke i te waka.
Tau rawa te tokotoru rā, rātou ko tā rātou ope ki ruka, i arahina e Stewart ki raro kōrero ai. Heoti rā, ehara i te kōrero te mea e tatari ana ki a rātou i raro rā. Ko Ngāti Toa kē. I rikamautia a Te Maiharanui mā ki kā mau rino a te Pākehā. He tauhou katoa te iwi rā ki ērā tū here. Ahakoa te oreore me te kukume o te rika, tē maunu. I te rokoka atu i te reo o Te Rauparaha e katakata ana, e tāwai ana ki a rātou, i mōhio rātou ko mau rawa, ā, i mutu anō hoki te whawhai ki kā mau here.
